Haşeratı yemenin hükmü nedir?

Haşerât, ister uçsun ister yerde yürüsün yeryüzünde yaşayan küçük hayvancıklara verilen isimdir. Hayvanlar âleminin en kalabalık canlı topluluklarıdır. Yüzbinlerce farklı böcek çeşiti olduğu bilinmektedir. Bunlardan bazılarının iğnesi ve zehiri bulunurken bazıları ise zararsız hayvanlardır. Aynı şekilde böceklerin bir kısmının akıcı kanı bulunmasına mukabil bazılarında ise kan yoktur. Fıkıh kitaplarında böceklerin yanı sıra kurbağa, kaplumbağa, fare, yılan ve kertenkele gibi küçük yer hayvanları da haşerat başlığı altında ele alınmıştır. Haşerat yerine, “haşâşu’l-ard” ve “hevâmmu’l-ard” kelimeleri de kullanılmıştır.

İmam Malik, İbn Ebi Leyla ve Evzaî gibi fakihlere göre haşerat caizdir. İmam Malik, zararlı olmadığı sürece kertenkele dışındaki her türlü böceğin yenilmesini mubah görmüştür. Fakat İmam Malik’in haşeratı mekruh gördüğü de rivayet edilmiştir. Aynı şekilde Malikî fakihlerinden haşeratı mekruh görenler de vardır.^[1]Hattâb, Mevâhibü’l-celîl, 4/348-349; Abderî, et-Tâc ve’l-iklîl, 3/230; İbn Kudâme, el-Muğnî, 11/65. Malikilere göre haşeratın helâl olması için, tezkiye şarttır. Kanı olmayan hayvanların tezkiyesi çekirge gibi olsa da, kanı olanların tezkiyesi ancak boğazlamak suretiyle gerçekleşir. Onlar, nass ile haram kılınanların ancak habâis sınıfına girdiğini, haşerat hakkında ise haram kılıcı bir delil bulunmadığını ileri sürmenin yanıbaşında bir de Milkâm b. Telibb’in babasından yaptığı şu rivayeti delil getirmişlerdir:

Hattâbî, bu hadisin şerhinde şu izahı yapmıştır: “O, bu sözüyle şu mânâyı kastetmiştir: Haşeratın yenilmesinin mubah sayılması, Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem) döneminin âdetlerindendi. O, bu âdeti bildiği hâlde, onları haşerat yemeyi yasaklamadı.”^[2]Hattâbî, Meâlimu’s-sünen, 4/247.

Hanefî, Şafiî ve Hanbelî mezhepleri ise çekirge gibi helâl olduğuna dair hakkında bir nass varid olmadıkça, sinek, karınca, arı, örümcek, hamam böceği ve akrep gibi haşerat sınıfına giren bütün hayvanların haram olduğunu söylemişlerdir.^[3]Nevevî, el-Mecmu’, 9/16; Serahsî, el-Mebsût, 11/220; İbn Müflih, el-Mübdi’ şerhu’l-Mukni’, 9/173; Vehbe Zühayli, el-Fıkhu’l-İslâmî, 4/146. Çünkü onlara göre haşerat, bir kısmı itibarıyla zehirli olmalarının yanında, nefislerin kendisinden tiksinti duyduğu habâis sınıfındandır. Habâis sınıfına giren yiyecekler ise âyet-i kerimeyle haram kılınmıştır.

Ayrıca Yüce Allah, Mâide sûresinde boğulmuş, bir şey vurularak öldürülmüş, yukarıdan yuvarlanmış, boynuzlanmış yahut canavar tarafından parçalanmış hayvanların etlerinin haram kılındığını bildirdikten sonra إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ ifadesiyle ölmeden önce boğazlananların helâl olacağını ifade buyurmuştur (el-Mâide 5/3). Buna göre bir hayvanın helâl olması için boğazlanması şarttır. Boğazlamanın mümkün olmadığı hayvanların helâl olması da mümkün değildir.^[4]Serahsî, el-Mebsût, 11/220; Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, 3/26; İbn Kudâme, el-Muğnî, 11/65. Milkâm b. Telibb’in rivayet etmiş olduğu hadisin ise zayıf olduğu söylenmiştir. Kaldı ki bu hadisin sabit olduğu kabul edilse bile, söz konusu hadisin, haşeratın helâlliğine delil olmayacağı açıktır. Çünkü râvi, Hz. Peygamber’den haşeratın haram kılındığına dair bir beyan duymadığını söylemiştir. Onun duymaması, başkasının duymasına mâni değildir.^[5]Şevkânî, Neylü’l-evtâr, 8/190.

Hanefiler fare, keler, kaplumbağa gibi küçük yer hayvanlarını da haşerâtla birlikte ele alarak onları da habâis sınıfında değerlendirmiş ve haramlığına hükmetmişlerdir. Zaten onlar haşeratı, yerde yaşayan küçük hayvanlar olarak tarif etmişlerdir. Henefiler böcek ve sinek çeşitlerini hiç kanı olmayan hayvanlardan sayarken, fare, yılan, kertenkele, maymun, kirpi, keler, Arap tavşanı, gelincik ve kurbağa gibi küçük yer hayvanlarını ise kanı olsa da, akıcı kanı olmayan hayvanlar olarak değerlendirmişlerdir. Çünkü akıcı kanı bulunmayan hayvanlarda şer’i kesim yapılmaz. Hanefilere göre hiç kanı olmayan hayvanlardan sadece çekirge, akıcı kanı olmayanlardan ise balık türleri helâldir.^[6]Kâsânî, Bedâiu’s-sanâî, 5/36; Meydânî, el-Lübâb, s. 348.

Ayrıca Hanefiler, akıcı kanı bulunmayan bazı küçük yer hayvanlarıyla ilgili hadislerde yer alan yasaklayıcı beyanlardan hareket ederek, kıyas yoluyla diğerlerini de bu yasak kategorisinde değerlendirmişlerdir. Mesela Allah Resûlü’ne kirpinin hükmü sorulduğunda, onun habîslerden bir habîs olduğunu ifade etmiş (Ebû Dâvud, “Et’ime”, 29), keler etini yemeyi yasaklamış (Ebû Dâvud, “Et’ime”, 27)  ve kurbağanın öldürülmesini de nehyetmiştir (Ebu Dâvud, “Edeb”, 164-165; Nesâî, “Sayd”, 36).

Şafiî ve Hanbelî mezhelerinde, küçük yer hayvanlarının hükmü hakkında bazı farklı değerlendirmeler vardır. Onlar bir taraftan sünnette öldürülmesi emredilen veya yasaklanan hayvanların yenilmesinin haram olduğunu söylerken diğer yandan da bazı hayvanlar hakkındaki mubah kılıcı rivayetlere dayanarak Hanefilerin haramlığına hükmettikleri bazı küçük yer hayvanlarının yenilmesini de caiz görmüşlerdir.^[7]İbn Kudâme, el-Muğnî, 11/65. Hadis-i şeriflerde, alaca keler, akrep, alacakarga, fare, kuduz köpek ve çaylağın ölüdürülmesi emredilirken^[8]Buharî, “Bed’ü’l-halk”, 16; “Enbiyâ”, 11; Müslim, “Hacc”, 67.; karınca, bal arısı, kurbağa, çavuş kuşu ve göçegen kuşunun öldürülmesi de yasaklanmıştır.^[9]Ebû Dâvud, “Edeb”, 176; İbn Mâce, “Sayd”, 10.

Bir canlının öldürülmesinin yasaklanması, insanda olduğu gibi ya muhterem olmasından ya da etinin haram kılınmasından kaynaklanır. Buna göre bazı hayvanların öldürülmelerinin nehyedilmesi, onların etinin haram kılındığına bir delildir. Aynı şekilde bir hayvanın öldürülmesinin yasaklanması da onun etinin haramlığına delâlet eder. Çünkü bir hayvanın etinden istifade ancak onun öldürülmesiyle gerçekleşebilir.^[10]Vehbe Zühayli, el-Fıkhu’l-İslâmî, 4/145; Aliyyü’l-kârî, Fethu bâbi’l-inâye, 3/68; Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, 3/26.