Gece İbadeti

Gündüzün sıkıntılarından kurtulma, ertesi günün getireceklerine rûhî hazırlık mânâsını da taşıyan namaz, duâ, zikir, tesbih, kendini geleceğin mimarı kabul edenlerin dikkat etmesi gereken bir hususdur. Nefsin sesinin işitilmez olduğu, onun hesabına bütün esbabın sükut ettiği bu anlarda bir sonraki günün panoramasını yapmak, hizmetin stratejisini düşünmekle, gecenin feyzinden istifade yanında, en doğru, en hatasız hizmet taktiği ilhâm edilir.

Bu saatlerde kitap okumak, diğer vakitlerdeki zihni yoğunlaştıramamaktan meydana gelen kayıpların aksine oldukça verimlidir. Zira, ilâhî esintilerin baş üstünde dolaşıp durduğu bu kutlu vakitte, az bir gayretle pek çok şeyler yakalanabilir. Gece, nihayet bir zuhûr demidir. Ertesi günün getirecekleri, gün yüzünü o demde idrâk eder. İyi ve kötü adına pek çok şeyin zuhur anı o demlerdir. Bazı kavimlerin helâk vakti gece olduğu gibi, Mirac’ın vakti de yine gecedir.

Ruhun, nefsin prangalarından azâde kaldığı bu kutlu anları rûh hesabına kaydetmek, Ruh Mimar’larının şiarı olmalıdır.

Teheccüdün Mânâsı:

Teheccüd, namaz için uykudan uyanmaya denildiği gibi gece uyuyup uyandıktan sonra kılınan namaza da denir. Tabiîn müfessirler’inden Mücahid, el-Esved ve Alkame’den rivayet edildiğine göre, teheccüd kelimesi, kılınacak namaza teheccüd isminin verilebilmesi için uyuduktan sonra uyanmayı icab ettirmektedir. İbnü’l-Arabî ve İbn Berzah bu fiilin, uyuma ve gece uyanıp namaz kılmak mânâsına geldiğini söylemekle kelimenin ezdâddan (*) olduğunu kaydederler. Tefâul babı selb mânâsını da taşıdığından teheccüd uykuyu terketmek mânâsına gelmektedir. Bu durumda teheccüd uyanmak mânâsına” gelir. Ayrıca tefâul babı tekellüf mânâsını da ihtiva ettiğinden teheccüd meşakkatli uyanma mânâsına gelir. Bu son görüş tercih edilmiştir.^[1]Rûhu’l-Maanî, el-Alûsî, c.XX, s.l98. İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kurâni’l-Azîm, c. II. s.392.

Teheccüdün hükmüne gelince: Cumhur’a göre Efendimiz (sav)’e farz idi. Ümmetine ise sünnet-i müekkededir. Ancak bu mevzûda şu ihtilaflar vâki olmuştur.

a) “Nâfileten leke” ibaresi “diğer beş vakit namazdan gelir. Efendimize emredilen şeyleri, ümmetinin de yapması icabeder. Ancak burada olduğu gibi tahsis edici bir ifade olunca ümmetine farz olmaz. İmam Nevevî ve diğer Şafiîler, Efendimiz (sav) e fârziyetinin neshedildiğini söylemişlerdir. İbn Ebi Hatim, Dahhâk’tan şunu rivayet eder: Gece kıyamı ümmete de farzdı. Ancak hem ümmetten, hem de Efendimizden bu farziyet nesh olundu. Doğrusu da budur.^[2]Rûhu’l-Maânî, el-Alûsî, c.XV. s.138-139. Tefsîru’l-Kurâni’l-Azîm, c.III. s. 378.

b) Başlangıçta ümmete farz olan teheccüd nesh olunca Hz. Peygamber (s.a.v) o gece ashabının ne yapacaklarını öğrenmek için dolaştı. Gördü ki, her evden, bir arı kovanı gibi sesler yükselmektedir. Yediden yetmişe her ev halkı teheccüd nesh olunduğu halde Kur’ân okuyor, namaz kılıyor, duâ ediyor ve istiğfarda bulunuyordu.^[3]Rûhu’l-Maânî, c.XIX, s.137. Garaibu’l-Kuran Reğaibu’l-Furkan, Nizamu’d-Din el-Kummî en-Nîsaburî, c.XIX. s.74.

c) Nafile, ziyade mânâsına gelir. Bir görüşe göre Efendimiz (s.a.v)e beş vakit farzdan ziyade olarak teheccüd de farzdı. Doğru olan da budur. İkinci görüşe göre ise, herhangi bir günaha keffaret olmadığı için nafile addedilmiştir. Bu doğru değildir. Çünkü Efendimiz (s.a.v)ın farzlar ı da günaha keffaret için değildi.^[4]Ahkâmul-Kur’an, İbnul-Arabî, c.III. s.121.

Şu neticeye varıyoruz: İsra sûresinin 78. âyeti müfessirlerin icmaı ile farz olan beş vakit namazı bildirmektedir. Hemen arkasından teheccüdün zikredilmesi kimine onun da farz olduğu hissini vermiştir. Ancak ister mensuh bir farz, ister sünnet olsun, farzlardan hemen sonra zikredilmesi en faziletli namaz olduğunu göstermektedir.^[5]Tefsîrul-Kurânil-Azîm, İbn Kesîr, c.II. s.392.

Mevzûyla ilgili Ayetler:

Bi’setten önceki hayatlarını tefekkür, inziva ve ibadetle geçiren Efendimiz (s.a.v)e vahyedilen ilk beş âyetten sonra Allah’ın hitabı şudur:

Allah (cc) bu emrin hemen akabinde “Doğrusu biz senin üzerine ağır bir söz bırakacağız” (Müzemmil, 73/5) âyetini zikretmekle, gece ibadetinin meşakkatlere göğüs germede en te’sirli yol, nefsî ve rûhî terbiyede en güzel metod olduğunu zikretmiş bulunuyor. Nitekim sonraki âyetlerde bu noktaya parmak basılarak şöyle denilmektedir:

Zikredilen Âyetlerin Tefsiri:

“Gecenin birazında, gecenin yarısında, yahut bundan biraz eksilterek ya da bunu arttırarak (kalk)”. Bu âyetin birçok tefsirlerinden çıkan netice ihya edilecek miktarın gecenin üçte biri olduğudur.^[6]Tefsîrul-Kebîr, Fahru’r-Razi, c.III.s.172.

Yani, gece karanlığının bağrında, gerek kılacağın namazın içinde gerekse dışında okuyacağın Kur’ân’ı yavaş yavaş oku ki, daha iyi tefekkür edip sırlarını keşfedesin. Hâzin şöyle diyor:

“Doğrusu biz senin üzerine ağır bir söz bırakacağız.”

Bu âyet-i kerimedeki “havl”den murad vahy, geniş manâsıyla risalet vazifesidir. Güya Allah (cc) Habibine (s.a.v.) şöyle buyuruyor:

Diğer Ayetler:

Mevki ve nüfuzlarını kaybetme, kökleriyle eşit muameleye tâbi olma, Kâbede bulunan 360 put sayesinde elde ettikleri ticaret gelirini ellerinden kaçırma, sefahet içinde yüzdükleri hayatlarından mahrum kalma, Firavunlar gibi tatbik ettikleri zülümden alıkonma… endişe ve korkusuna kapılan Kureyş müşrikleri, ilk müslümanları sindirmek niyetiyle her türlü işkence ve zulüm yoluna müracaat etmişlerdi.

Akideleri uğrunda ilk müslümanların maruz kaldığı işkenceler çok ibret vericidir. Aç-susuz bırakılmak, dövülmek, kızgın kumların üstüne çıplak yatırılmak, hasırlara sarılıp yakılmak, mızraklarla delik-deşik edilmek, ma’ruz kaldıkları işkencelerden bazılarıydı. Ayrıca birçok psikolojik işkenceye de uğruyorlardı…

Durum böyle olunca Allah (cc), Efendimiz (s.a.v.)ı ve ashabını (r), bedenî ve rûhî terbiye ve kemâlata erişebilmeleri, çok meşakkatli olan neşr-i hakta sabır ve sebat gösterebilmeleri, Allah’tan sabır, nusret ve günahlarının affını (sahabiler) dilemeleri için onları teheccüd ve gece ibadetiyle mükellef kılmıştır.^[10]Safvatu’t-Tefasir, es-Sabunî, c.19. s.56.

Duâlara icabet eden Allah, nasıl ve ne zaman duâ edileceğini emrederken şöyle ferman ediyor:

Efendimiz (s.a.v)ın bazı sıfatlarını ve kendisine verilen nimetleri anlatma sadedinde Allah (cc) şöyle buyuruyor;

Bu âyete şöyle bir mânâ da verilmiştir: O Allah ki, teheccüd için kalktığın ve ahiretleri için geceleri neler yaptıklarını öğrenmek ve teftiş etmek gayesiyle teheccüd kılan ashabın arasında dolaştığın zaman, seni görüyor.^[13]Rûhu’l-Maânî, el-Alûsî, c.XIX. s.137. Garâibu’l-Kuran Reğâibu’l-Furkan, c.XIX, s.74.

İnsan suresindeki âyet ise meâlen şöyledir:

Diğer taraftan, gece uykusundan mahrum kalıp, gündüz ticaretlerini ve dünyaya ait işlerini yürütemeyip rızıklarında darlığa düşme korkusunu taşıyanlara ders vermek için Efendimiz (s.a.v.)ın şahsında Rezzâk-ı kûllî şey şöyle buyuruyor:

Yüce dine gönül verenlerin, neşr-i haktan arta kalan vakitlerinin kısmı-ı ekserisini, rızıklarına değil namaz, duâ ve tazarrua ayırmaları icabettiğini bu âyetten açıkça anlıyoruz.

Gecenin İhyası:

Kur’ân-ı Kerim yer yer müminlerin sıfatlarını da zikretmiştir. Furkan sûresinde mü’minlerin en belirgin vasıfları sayılırken, gece ibadetine de dikkat çekilerek şöyle buyurulmaktadır.

Adili Mutlak başka bir yerde, gece ibadeti yapan şahıs ile, bolluk zamanında Rabbini unutan gafil kişiyi kıyas ederek, onları şu şekilde tavsif eder.

Görüldüğü gibi gece kâim olan kişi, âlim ve akl-î selim sahibi olarak tavsif edilirken, Rabbini unutan gâfil de cahil olarak zikredilmiştir.

Secde sûresinde ise şu ifadeler yer almaktadır:

Burada da gece kaim olanın derecâtı, fasığın ise sukûtu zikredilmiştir.

Cennet Ehlinin Sıfatı Olarak Gece Kıyamı:

Rahim-i Mutlak, kişiyi cennete ehil kılan bazı sıfatları şu şekilde zikretmektedir:

Netice

Gerek Kur’ân-ı Kerim ve gerekse Hadis-i şeriflerde üzerinde önemle durulan ve teşvik edilen gece ibadeti aynı zamanda bir rûh safvetinin de ifadesidir. Âyetten anlaşılacağı gibi, Vahy-i semavîye açılacak olan bir kalbin hazırlanması, tasaffi etmesi âdeta bununla temin ediliyor. Alemin gece zulmetiyle karardığı bir zamanda rûhların Kur’an nuruyla tenevvür etmesi, feyz-i akdesten gelen ilahî esintilere sinelerin açık tutulması ve umumiyetle herkesin hissiyatının durulduğu ve letâifin tatil edildiği o feyizli ve bereketli gece saatlerinde, dostun dost ile halvette kalarak, yalnız O’ndan istemesi, yalnız O’na istiğfar etmesi ve yalnız O’na kul olduğunu ilan etmesi elbette büyük bir fırsattır. Bunun fevt edilmesi ise telafisi imkânsız olan bir zarardır.

Gecenin üçte ikisi geçtikten sonra uyanık kalmayı bile bir fazilet saymış ehl-i irfan. Her gece kullarını yoklayan, kimin uyanık, kimin gaflette olduğunu temaşa eden Rabbın rahmeti, bereketi, ihsanı, afvı, atası, hadis-i kudsînın ifadesiyle uyanık olanlara va’d edilmişdir. Hatta her gece kalbine nüzûl edecek olan misafirin geliş saatleridir o zamanlar. Nitekim Erzurumlu İbrahim Hakkı ne güzel söylemiş:

Bütün geceyi gafletle geçirmenin yanında dünyanın hayata yeniden gözlerini açtığı ve kalkınması farz olan sabah namazının vaktini dahi gaflet ve husran uykusunda geçirmek, ne kadar azim bir günah olduğunu her akl-i selim anlamalıdır.

Nitekim bizden önceki kavimlerin birçoğunun helâki, gece gaflet içinde uyurlarken veya sabaha karşı vuku bulmuştur.^[15]Bkz. Â’raf (7) Âyet: 4,97. Hûd (11), Ayet: 81, Hicr (15), Ayet: 66, 83, Enbiyâ (21) Âyet: 42, Kamer (54) Âyet: 38, Felak (113) Âyet: 3.

(*) Ezdad: Birbirine zıt iki mânâyı ifade eden kelime.