Eşek sütünden yapılan sabunun kullanılması ve satılması caiz midir?

Helal dairede yaşamak günümüz şartlarında oldukça dikkat isteyen bir durum. Çünkü gündelik hayatımızda yediğimiz–içtiğimiz şeylerin ve kullandığımız kozmetik ürünlerin pek çoğunda onlarca katkı maddesi var. Bu katkı maddelerinin bir kısmı yenilmesi dinen caiz olmayan hayvanlardan veya bitkilerden elde edilebiliyor. Bunlardan bazıları herhangi bir yapı değişikliğine (kimyasal değişime) uğramadan katkı maddesi olarak kullanılabilirken diğer bazıları ise geçirdiği kimyasal tepkimeler neticesinde ilk aslî yapısını kaybederek yeni bir maddeye dönüşüyor. Bunlardan ilki, ilgili maddenin kullanım yasaklığına tesir etmezken; ikincisi, “istihale (kimyasal yapı değişikliği)” geçirmesi nedeniyle kullanılabilir bir hale gelmiş oluyor. Eşek sütünden yapılan sabunların fıkhî açıdan hükmü de bu bağlamda değerlendirilmesi gereken bir mesele.

Eşek etinin yenilmesi ulemanın genel kabulüne göre haram ve necistir. Zira Allah Resûlü’den gelen rivayetler hem eşek etinin yenilmesinin yasaklandığını hem de etinin necis olduğunu ifade etmektedir. Bu meseleye dayanak olarak pek çok hadis-i şerif referans verilmektedir.

نَهَى النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَوْمَ خَيْبَرَ عَنْ لُحُومِ الْحُمُرِ

إِنَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يَنْهَيَانِكُمْ عَنْ لُحُومِ الْحُمُرِ فَإِنَّهَا رِجْسٌ

Bu ve benzeri rivayetlerden yola çıkan ulema, eşek etinin yenilmesinin caiz olmadığıve temizlik–necislik hükmü açısından da onun necis olduğu sonucuna varmışlardır.

Eşek etinin yenilmesi caiz olmadığı gibi eşek sütünün içilmesi de caiz değildir. Hayvanların sütleri, genel kural olarak etlerinin hükmüne tabi olarak değerlendirilmiştir.^[1]Şerhu Muhtasari’t-Tahavi, 8/535. Eşek etinin yenilmesi caiz olmadığına göre sütünün de içilmesi –herhangi bir zaruret ve tedavi için gereklilik söz konusu değilse– caiz değildir.^[2]Detaylı bilgi için bkz. https://hikmet.net/esek-sutunun-hukmu/ .

Eşek sütünün içilmesi caiz olmamakla beraber, necis/pis olup olmaması tartışmalıdır. Hanefi mezhebinin bazı kaynaklarında içilmemekle beraber necis olmayıp temiz olduğu, diğer bazı kaynaklarında ise necis olduğu ifade edilmiştir. Mezhebin ağırlıktaki görüşüne göre eşek sütü necistir.^[3]Sığnâkî, en-Nihaye fî Şerhi’l-hidâye, 1/150. Şafii, Maliki ve Hanbelilere göre de eşek sütü necis olarak değerlendirilmiştir.^[4]İmrânî, el-Beyan, 5/407; Hattab, Mevâhibu’l-celil,1/131; Buhûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, 1/459.

Kozmetik ürünlerde kullanılan eşek sütünün necis kabul edilmesi durumunda, bu tür ürünlerin kullanılıp kullanılamayacağı tartışmaya açık hale gelecektir. Bu nedenle, bu ürünlerin üretim sürecinde bu sütün istihâleye uğrayıp temiz hale gelip gelmediği belirleyici olacaktır. Ürünlerin üretim sürecinde şayet süt kimyasal tepkime neticesinde “istihâle (yapısal değişiklik)” geçiriyor ve ilkinden farklı özelliklere sahip başka bir maddeye dönüşüyorsa, bu durumda necisliğini kaybetmiş olur. (İstihâle için bkz. https://hikmet.net/istihale-ne-demektir/) Bunun sonucu olarak -katılan diğer maddeler de dinen sakıncalı değil ise- eşek sütünün katıldığı ürünlerlerin kullanılması caiz olur. Ancak süt, istihâleye uğramıyor; temel yapısını muhafaza ediyor, ilkinden farklı özelliklere sahip bir maddeye dönüşmüyorsa bu durumda necisliğini kaybetmediği için o sütün katıldığı/ilave edildiği ürünlerin kullanılması caiz olmaz. Bu nedenle, her bir ürünün ayrı ayrı değerlendirilmesi gerekir.

Eşek sütlü sabunların alacağı hüküm; sütün, diğer katılan maddelerin içerisinde istihâle/yapısal değişiklik geçirip geçirmediğine göre hüküm alır. Eşek sütlü sabunun kullanılmasında bir sakınca olmadığını söyleyenler buna göre değerlendirme yapmışlardır.^[5]Bkz. What is the ruling on using female donkey's milk in manufacturing soap and in treating several … Buna göre, eşek sütünü süt olarak içmek, bedene sürmek vb. şekillerde kullanmak –herhangi bir zaruret durumu söz konusu değilse– caiz olmaz. Ancak sabunlar da dahil olmak üzere herhangi bir kozmetik üründe süt istihâleye uğramışsa –ki sabunlarda sütün istihâle geçirdiği söylenebilir– bu durumda söz konusu kozmetik ürünün kullanılmasının sakıncalı olduğu söylenemeyecektir. Ancak bu, kullanıcıya yönelik bir durumdur. Necis bir maddeyi üretim sürecinde kullanmak ise makbul bir durum değildir. Bu nedenle, üreticilerin bu noktada hassasiyet göstermesi en doğru yoldur.

Sonuç olarak, hayvanların sütleri, etlerinin yenilip yenilmemesine göre hüküm alır. Eşek eti yemek caiz olmadığı gibi, eşek sütünün içilmesi de caiz değildir. Ancak bu sütlerin, sabun vb. kozmetik ürünlerde bir bileşen olarak kullanımı, hüküm açısından farklılık arz etmektedir. Çünkü sabun yapımında karışıma eklenen süt, kimyasal tepkime nedeniyle süt olma özelliklerini kaybederek yeni bir maddeye dönüşmektedir. Başka bir ifade ile “istihâle (yapısal değişiklik)” geçirmektedir. İstihale geçiren necis maddeler ise çoğunluk âlime göre temiz hale gelir. Bu nedenle, bu tür sabunların kullanılmasının caiz olduğu söylenebilir. Bu tür sabunların üretim sürecinde sütün istihâle geçirmediği, dolayısıyla necisliğin devam ettiği varsayılsa bile, en son durulamanın su ile yapıldığı dikkate alındığında necaset giderilmiş olacak, ibadet açısından bir engel teşkil etmeyecektir. Bununla beraber, dini yaşantısında daha hassas olan insanlara, bazı fıkıh okullarının “necis bir madde istihale geçirse de necasetini kaybetmez” şeklindeki görüşlerinin varlığı dikkate alınarak, alternatifleri olduğu sürece bu tür sabunları kullanmamak tavsiye edilebilir.