Karminin mahiyeti, üretimi, gıdalarda kullanımı ve dini hükmü

Günümüzde gıda katkı maddesi olarak kullanılan ve bir çeşit böcekten elde edilen karminin hükmü hakkında da ihtilaf bulunmaktadır. Bu açıdan konunun farklı yönleriyle ele alınarak dinî hükmünün değerlendirilmesi faydalı olacaktır.

Karminin Mahiyeti, Üretimi ve Gıdalarda Kullanımı

Karminik asit veya koşineal olarak da isimlendirilen karmin (E 120), opuntia ficus cinsi kaktüslerde yaşayan dactylopius coccus (cochineal, koşineal) isimli böcekten elde edilen hayvansal kaynaklı bir renk maddesidir. Karminin elde edildiği kaktüsler, Mexiko, Kanarya Adaları, Bolivya, Şili ve Peru’da yetişmektedir. Yapay boyanın üretilmesiyle birlikte kullanımı çok eskilere dayanan karmine olan talep azalmış fakat son yıllarda tekrar doğal boyaların önem kazanmasıyla birlikte üreticiler açısından sentetik boya maddelerine karşı bir alternatif oluşturmuştur. Karminin AB’de kullanımı serbest olduğu gibi, Türk Gıda Mevzuatı’nda da kullanımına izin verilmektedir.^[1]H. M. Velioğlu, İ. Yılmaz, S. D. Velioğlu, “Gıdalarda Kullanılan Doğal Renklendiricilerden Karmin”, Türkiye 9. Gıda Kongresi, 24-26 Mayıs 2006, Bolu, s. 347-348; Harun Şimşek, A’dan … Okumaya devam et

Kaktüslerden toplanan böcekler sıcak suya atıldıktan sonra güneşte veya fırında kurutulur, öğütülür ve ardından da bazı kimyasal maddeler kullanılmak suretiyle ondan kırmızı renk maddesi çıkartılır. Yaklaşık 5 ml uzunluğundaki böcekler, yumuşak gövdeli, basık ve yuvarlak yapıdadır. Gaga benzeri uzantılarıyla bitkinin içindeki besin maddelerini ve suyu emerek beslenirler. Karmin maddesi elde edilirken yaklaşık doksan günlük böcekler toplanır. Karmin üretiminde cochinealin dişisi kullanılmaktadır. Karmindeki kırmızı rengi sağlayan karminik asit, cochinealin diğer böcekleri kaktüsten uzak tutmak için sentezlediği bir maddedir. Bu madde böceğin gövde ve yumurtalarından ekstrakte edilmektedir. 1 kg karmin elde etmek için yaklaşık 155.000 adet böcek kullanılmaktadır. Dünyada yıllık üretimi 150-180 ton olan karminin yaklaşık % 90’ı Peru tarafından üretilmektedir. Ülkemizde kullanılan karminin ise tamamı ithal edilmektedir.^[2]H. M. Velioğlu, İ. Yılmaz, S. D. Velioğlu, “Gıdalarda Kullanılan Doğal Renklendiricilerden Karmin”, Türkiye 9. Gıda Kongresi, 24-26 Mayıs 2006, Bolu, s. 348-349; Harun Şimşek, A’dan … Okumaya devam et

Karmin, suda eriyebilen, ısı ve ışığa karşı oldukça istikrarlı, bozulmaya ve oksidasyona karşı da dayanıklı olan doğal bir gıda renklendiricisidir. Sıvı veya toz hâlinde pazarlanmaktadır. Bu katkı maddesinin toksik veya kanserojenik olduğuna dair bir bulguya rastlanmamıştır. Fakat boyanın hazırlanışı esnasında ona bulaşan bazı maddelerden dolayı bir kısım insanlarda alerjik reaksiyonlara sebep olduğu söylenmektedir. Karminin günlük alımına izin verilen miktar toplam vücut ağırlığı üzerinden kg. başına 5 mg.’dır. Yani 50 kg. ağırlığındaki bir insanın günlük 250 mg. karmin almasına izin verilmiştir.^[3]Erdoğan Küçüköner, “Koşinel ve Şellak Üretimi”, 1. Ulusal Helâl ve Sağlıklı Gıda Kongresi, s. 97; Harun Şimşek, A’dan Z’ye Hayvansal Kaynaklı Gıda Katkı Maddeleri, s. 90-91.

Karmin, gıdaların yanı sıra kozmetik ve tekstil sanayinde de kullanılmaktadır. Onun gıdalarda kullanılma amacı, gıdaların üretim aşamasında oluşan renk kayıplarını düzeltmek ve gıdalara kırmızı rengini vermektir. Karmin en fazla, sucuk, sosis ve salam gibi et ürünlerinde kullanılsa da, dondurmalar, marmelat ve reçeller, sakızlar, meyveli yoğurtlar, meyve suları, bazı tatlı ve şekerlemeler, deniz ürünleri gibi pek çok gıda maddesi karminin kullanım alanına girmektedir. Karmin ihtiva eden bir gıda maddesinin etiketinde bunu belirtmek için ya E 120 kodu kullanılmakta ya da karmin, karminik asit veya koşineal isimlerinden birisi yer almaktadır.^[4]Harun Şimşek, A’dan Z’ye Hayvansal Kaynaklı Gıda Katkı Maddeleri, s. 90-91; Erdoğan Küçüköner, “Koşinel ve Şellak Üretimi”, 1. Ulusal Helâl ve Sağlıklı Gıda Kongresi, s. 98; … Okumaya devam et

Karminin Dini Hükmü

Öncelikle konuyla ilgili mezhep görüşlerine baktığımızda, Malikiler, âyet ve hadislerde böceklerin haram kılındığına dair sarih bir nass olmamasından ve aynı zamanda Ebû Dâvud’da yer alan Milkâm b. Telibb’in rivayet etmiş olduğu: “Allah Resûlü ile arkadaşlık ettim, sohbetinde bulundum. Ancak haşeratı haram kıldığını duymadım.”(Ebu Dâvud, “Et’ime”, 30. ) hadis-i şerifine dayanarak, böceklerin helâl olduğuna hükmetmişlerdir. Fakat Hanefî, Şafiî ve Hanbeliler ise böcekleri habâis kategorisinde değerlendirdiklerinden onların haramlığına veya kerahatine kail olmuşlardır. Bir çeşit böcekten elde edilen karmin maddesinin dinî hükmüyle ilgili günümüz araştırmacıları arasında farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Mesela Prof. Dr. Ahmet Akgündüz karminle ilgili olarak, “E120 özellikle de koçiyena kırmızı renktedir, böceklerden elde edilir ve kesinlikle haramdır.”^[5]Ahmek Akgündüz, “Helâl Gıda Meselesi ve Yaşanan Problemler”, 1. Uluslar arası Helâl Gıda Konferansı 2008, s. 39. ifadelerini kullanmıştır.

Cochineal böceğinden elde edilen karmin maddesinin kimyasal değişime uğradığını söyleyen Prof. Dr. Hamdi Döndüren ise karminin adı geçen böceğin diri olarak veya ateşte pişirilerek yenmesi hükmünde olmadığını ifade etmiş ve şöyle demiştir: “Kimyasal bir değişimle elde edilen maddenin sözü edilen böcekle bir ilgisinin kalmaması gerekir… Malikî Mezhebi’ne göre insan sağlığına zararlı olmadığı sürece haşerelerin, usûlüne uygun olarak tezkiye edilmek suretiyle yenmesinde bir sakınca bulunmaz. Buna göre Carmen denilen böceklerden boya maddesinin alınıp kullanılması sağlık bakımından bir sakıncası bulunmazsa gıda ve meşrubat üretiminde kullanılabilir.”^[6]Hamdi Döndüren, “Gıda Katkı Maddeleri ve İstihlâk”, 1. Ulusal Helâl ve Sağlıklı Gıda Kongresi, s. 118-120.

Aynı şekilde Prof. Dr. Hayrettin Karaman’a karminin hükmü sorulduğunda şu cevabı vermiştir: “Bu böceğin ve benzerlerinin yenmesi bile bazı müctehidlere göre caizdir. Şu hâlde ondan renk üretildiği zaman bu necis de olmaz, haram da olmaz.”^[7]http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00506.htm; erişim tarihi: 23.01.2013.

Karminin istihâle geçirip geçirmediğini bilmiyoruz. Eğer onda bir istihâle söz konusuysa, artık karminin böceğin hükmüyle bir ilgisinin kalmayacağı açıktır. Fakat istihâle geçirmemiş olsa bile, karmin maddesinin dinî yönden mahzursuz olduğunu düşünüyoruz. Konuyla ilgili Malikî Mezhebi’nin mubah görüşü bir yana, diğer mezhep imamlarının böceklerle ilgili “haram/mekruh” hükümlerinin illeti de habaset sıfatına dayanmaktadır. Nitekim İmam Gazzâli, akıcı kanı olmayan hayvanların haram kılınmalarının tek sebebinin, insanların bunları iğrenç bulmaları olduğunu, böyle olmasaydı bu hayvanların mekruh bile olmayacaklarını dolayısıyla onların öldükten sonra necis hale gelmeyeceklerini ifade etmiş ve ardından şöyle demiştir:

Bu sebepledir ki, tamamen bitkilerden beslenen bir böcekten çıkartılarak toz veya sıvı hâline getirilen bir maddede böyle bir sıfatın kaim olduğunu söylemek çok isabetli görünmemektedir. İşin doğrusunu Allah bilir.