Spot Forex İşlemi Yapmak Caiz Midir?

Forex piyasasında yapılan işlemler genellikle iki şekilde gerçekleşir. Spot piyasalarda işlemler gününün kuru üzerinden “peşin olarak” gerçekleşirken, vâdeli (işlem)/türev piyasalarda gelecekteki bir tarihte belirli bir fiyat üzerinden gerçekleşir.

Vâdeli kurun esas alınmadığı bütün döviz alım-satım işlemleri spot döviz işlemleri olarak kabul edilir.^[1]Abdullah Durmuş, Para Mübadele İşlemleri, 27 Bu, finans örfünde peşin alım-satım demektir. Ancak işlemin peşin olmasından maksat, takasın (fıkhi teknik ifadesiyle teslim-tesellümün başka bir ifadesiyle kabzın) anlık gerçekleşmesi değildir. Çünkü spot piyasalarda yapılan işlemlerin takası çoğunlukla 2 iş gününde, başka bir ifade ile işlemin gerçekleştiği günün ertesi iş gününde (T+1) gerçekleşir. Azınlıkta olsa da bazı işlemler aynı gün takas (T+0) edilebilmektedir.

Forex piyasalarında işlem yapmanın fıkhî hükmüne gelince, vadeli işlem piyasalarında işlem yapmanın caiz olmadığında islâm iktisatçılarınca genel bir kabul vardır.^[2]https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/611605. Çünkü, sarf akdi/sözleşmesinin temel ilkesi olan “peşinlik şartı”na ve aynı cins para birimleri arasındaki değişimlerde aranan “miktar eşitliği şartı”na aykırıdırlar.^[3]Detaylı bilgi için bkz. https://hikmet.net/sarf-akdi/. Ayrıca bkz. https://aaoifi.com/ss-1-trading-in-currencies/?lang=en.

Spot piyasalarda yapılan alım-satımların caiz olup olmadığı noktasında ise yapılan işlemlerin çoğunluğunun bir çok mahzurlu yönü olduğu gerekçesiyle caiz olmadığı genel kabul görmektedir.

• Forex spot piyasasında yapılan işlemlerin çoğunluğunun caiz olmamasının gerekçelerinden birisi işlemlerde “kaldıraç” kullanılmasıdır.^[4]Buna dair bkz. https://hikmet.net/borsada-kaldiracli-islemler-yapmak-caiz-mi/.
• Kaldıraç kullanılmaksızın yapılan işlemlerde ise “swap faizi” söz konusu olabilmektedir. Bir döviz çifti için açılan bir pozisyonun diğer güne taşınmasında belli bir faiz oranı uygulanır. Bu, yatırımcıya pozitif veya negatif olarak yansır. Bu nedenle gün içerisinde kapatılmayan pozisyonlardan dolayı yapılan faiz ödemesi veya elde edilen gelirin caiz olmadığı kabul edilmektedir. Swap faizinin işletilmediği “swap-free” spot işlemler, islâmi forex olarak pazarlansa da bunun diğer işlemlerden farkı yapılan işlemlerden kaynaklanan swap faizinin sadece yatırımcıya yansıtılmaması söz konusudur. Zira yatırımcının yaptığı işlemler gecelik/swap faizi olmadan gerçekleşmez, ancak broker bunu kendi yüklenir ve başka isimler altında (sabit işlem ücreti, komisyon, spread genişliği vb.) farklı yollarla yatırımcıya yansıtır. Dolayısıyla bu da çok sağlıklı bir yol olarak kabul edilmez.^[5]https://www.youtube.com/watch?v=dqPEqa33yLc&t=356s
• Döviz alım satımlarında “peşinlik ve aynı cinsler arasında olması durumunda eşitlik şartı” spot piyasalarda yapılan işlemlerde de gündeme gelmektedir. Yukarıda ifade edildiği üzere spot piyasalarda genellike takas, işlem gününden bir gün sonra (T+1) gerçekleşmektedir.لَا تَبِيعُوا الذَّهَبَ بِالذَّهَبِ إِلَّا مِثْلًا بِمِثْلٍ وَلَا تُشِفُّوا بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ وَلَا تَبِيعُوا الْوَرِقَ بِالْوَرِقِ إِلَّا مِثْلًا بِمِثْلٍ وَلَا تُشِفُّوا بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ وَلَا تَبِيعُوا مِنْهَا غَائِبًا بِنَاجِزٍ “Misli misline olmadıkça altını altınla satmayın! Birini diğerinden ziyade yapmayın! Misli misline olmadıkça gümüşü de gümüşle satmayın! Birini diğerinden ziyade yapmayın! Bunlardan hâlihazırda mevcut olmayanı mevcut olanla satmayın! (Yani bunlar arasındaki alışverişi peşin yapın, veresiye yapmayın!)” (Müslim, Müsâkât 75.) “Altın altınla peşin olmadıkça faizdir” (Buharî, Buyû, 76; Müslim, Müsâkât, 17.) فَإِذَا اخْتَلَفَتْ هَذِهِ الْأَصْنَافُ فَبِيعُوا كَيْفَ شِئْتُمْ إِذَا كَانَ يَدًا بِيَدٍ “(Para değişiminde) bedeller, farklı cinslerden olursa elden ele peşin olmak kaydıyla dilediğiniz gibi alışveriş yapın.” (Müslim, Müsâkât 81.) Bu (ve benzeri) hadis-i şeriflerde sarf akdi için ortaya konulan şartlardan biri “peşinlik”, diğeri de aynı para birimleri arasında “eşitlik”tir. Altın, gümüş ve para birimlerinin karşılıklı satılması durumunda peşin olması şarttır. Başka bir ifade ile bedellerin teslim alınmasında araya zaman aralığı (vade) girmemelidir. Çünkü araya zaman girmesi, ribanın iki türünden biri olan “nesie ribası/faizi”ne neden olacaktır. Bu nedenle ilgili hadis-i şeriflerde para birimlerinin sözleşme meclisinde “elden ele” değişimi şart koşulmuştur. Buna göre, bedeller akit/sözleşme meclisinde “kabz/karşılıklı teslim” alınmalıdır. Günümüz finans dünyasında, küresel ölçekte yapılan ticaretler nedeniyle yapılan ödemeler/para transferleri/değişimleri arasında 1-2 günlük zaman aralığının girmesi para piyasalarında artık bir örf haline gelmiş durumdadır. Gerek devletlerin kendi aralarındaki ödemelerde gerekse uluslararası ticaret yapan şirketlerin ödeme yapma-almada bundan kaçınmaları mümkün değildir. Bu işlemlerde tarafların getiri elde etme gibi bir amaçları olmadığı gibi artı değer üreten reel ticaret nedeniyle oluşan ödemeler söz konusudur. Başka bir ifade ile para birimleri arasındaki değişimde kâr amacından öte karşılıklı edimlerin yerine getirilmesi amaçlanmaktadır. Bu nedenle, fıkıh akademilerinin fetva heyetleri, yapılan işlemlerin peşin olması ve ilgili evrakların ona göre düzenlenmesi şartı ile gerek teknik imkânların ancak bu kadarına elverişli olması gerekse tarafların korunması vb. gerekçelerle 1-2 günlük gecikmeyi caiz görmektedirler.

Spot piyasalarda, sırf getiri amaçlı gerek arbitraj gerekse spekülasyon yoluyla kazanç sağlamanın bu kategoride değerlendirilip değerlendirilemeyeceği ise tartışmalı bir konudur. Bir kısım islam iktisatçısı normal döviz ticaretinin, faize alet edilmemesi, vadeli işlemlere konu olmaması, ülkelerin ve bireylerin ekonomik durumlarına zarar verebilecek ölçüde spekülatif işlemlere başvurulmaması vb. kayıtlarla caiz olduğu kanaatinde iken diğer bir kısmı ise “paranın ticaretinin bu tür piyasalarda meslek haline getirilmesinin İslamî finansın temel ilkelerine (örneğin paranın asıl rolünün, ticari meta haline getirilmesi olmayıp bir değişim aracı olmasının esas olduğu, ancak spekülatif olmayan gerçek ihtiyaca cevap verme adına yapılan döviz ticaretinin caiz olduğu, bunun dışında yapılan gerek spekülatif gerek arbitraj amaçlı döviz ticaretinin artı bir değer üretmemesi, üretime direk bir katkıda bulunmaması gibi) çok uygun düşmediği gerekçesiyle” caiz olmadığı kanaatindedirler. Bu nedenle uzak durulması daha doğru bir seçenek olur.

Sonuç olarak görüldüğü üzere, forex piyasalarında mahzursuz bir şekilde işlem yapmak çok da olası değildir. Bu nedenle pek çok fetva heyeti ve islam finansçısı forexte işlem yapmayı caiz görmemektedir.^[6]Bkz. Mısır fetva kurmu: https://www.dar-alifta.org/ar/fatawa/13136/الفوركس; ayrıca bkz. https://www.youtube.com/watch?v=-ZVGwPB80fQ. Zira asıl gelir getirici işlemler ya vadeli işlemlerdir ya da spot olsa da marjinli/kaldıraçlı işlemlerdir. Bunun dışında kalan işlemler ise çok azınlıkta kalmaktadır. Bunların da çoğunlukla başka sakıncaları bulunmaktadır. Bu mahzurlu olan yönlerden sıyrılmak ise neredeyse imkân dahilinde değildir. Bu nedenle, mümkün olduğunca bu piyasadan uzak durulmalıdır. Bu piyasada işlem yapmak durumunda kalan kimselerin ise her bir işlemi ayrı ayrı incelemesi ve ona göre karar vermesi gerekir.