‘Vesile’ ve ‘Tevessül’ kavramlarının şefâatle ilgisi var mıdır?

510

Arap dilinde vesile, hâcet/ihtiyaç anlamında kullanılmıştır. Nitekim şâir Antere bir şiirinde vesile kelimesiyle ihtiyaç (hâcet) anlamını kastetmiştir.^[1]el-Ğazzî, İtkânu mâ Yahsünü mine’l-Ahbâri’d-Dâirati ale’l-Elsûn, I/348, Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, III/71. Vesile kelimesine bazı kaynaklarda yakınlık (القربة/el-kurbetu) anlamı da verilmiştir.^[2]Şihâbuddîn Ahmed ibn Muhammed, et-Tibyân fî Tefsîri Ğarîbi’l-Kur’ân, I/182.

Arap dili sözlüklerinde ise, “vesile” için şu anlamlar verilmektedir: Sultanın yanındaki makam, derece, yakınlık. Meselâ “ًوَسَلَ فُلَانٌ إِلَي اللهِ وَسِيلَة” denildiği zaman “kişi Allah’a yaklaşabildiği bir iş yaptı” anlamı kastedilir. “ ٍتَوَسَّلَ إِلَيْهِ بِوَسِيلَة” sözüyle de “Allah’a bir amel ile yakınlaştı” denilmek istenir.^[3]İbn Manzûr, XI/724. Diğer bir deyimle vesile, kendisiyle başkasına yaklaşılan şeydir. Çoğulu, “vüsül” ve “vesâil“dir. Hadislerde ise, bu kelimeyle Allah’a yakınlık, bir kavle göre şefâat, bir diğer görüşe göre de cennetteki konaklardan biri kastedilmiştir.^[4]İbn Manzûr, XI/725. Ayrıca bkz. er-Râzî, Ebû Bekr, Muhtâru’s-Sıhâh, s. 300; Muhammed Abdurraûf el-Münâvî, et-Tevkîf alâ Mühimmeti’t-Teârîf, I/726.

Kuran’da vesile kelimesi iki âyette, Medenî olan Mâide, 5/35. ve Mekkî olan İsrâ, 17/57.^[5]“Onların tanrılaştırıp yalvardıkları kimseler, “Ne yaparsam O’na daha yakın olabilirim?” diye Rab’lerine vesile ararlar. O’nun rahmetini arar, azabından … Okumaya devam et âyetlerde geçer.

Biz bu iki âyetten birincisi olan Mâide suresi 35. âyeti ve tefsirini vermekle iktifa edeceğiz. Mâide suresinin 35. âyeti mealen şöyledir:

Âyet iki cümleden teşekkül etmekte; ilkinde, takva dairesine girmemiz, ikincisinde ise Allah’a götüren/ulaştıran vesile aramamız ve cihad etmemiz istenmektedir. Buna göre âyette üç ana husustan söz edilmektedir: Takva, vesile aramak ve cihad. Netice ise dünyevî/uhrevî felah veya kurtuluş.

İslâm âlimleri, takvayı, genelde, ‘Allah’ın emir ve yasaklarına (buyruklarına) riâyet ederek yaşamak’ tarzında tarif ederler. Daha ileri boyutta ise şüpheli şeylerden hatta mübah bir kısım zevk ve lezzetlerden bile uzak durma şeklinde yorumlayanlar vardır. Yani burada Rabbimiz bizden ferdî hayatımız adına talepte bulunmakta ve bizi ruhen, kalben bir nevi teyakkuza ve hassasiyete davet etmektedir. Âyetin ikinci kısmı olan Allah’a (ulaşmaya) vesile arama meselesi ise ancak cihad ile birlikte ele alındığı zaman net biçimde anlaşılmaktadır. Vesile aramak ile cihad yan yana konulduğu zaman karşımıza şu gerçek çıkar: Önce O’nun rızasına uygun ve meşrû dairede bir yol ve yöntem/vesile belirleyin, sonra da cihad edin ki, felaha erebilesiniz. Buna göre vesile, “meşrû dairede kalmak şartıyla Allah için ortaya konacak çalışmalarda, diğer bir ifadeyle i’lâ-i kelimetullah eksenli işlerde belirlenmesi gereken metod ve tarzdır.” ‘Meşrû dairede kalmak şartıyla’ cümleciği önem arz eder; zira, Hak yolunun vesile ve metodu da meşrû olmak durumundadır. Bâtıl ve Allah nezdinde hoş olmayan yollarla Allah’a ulaşılamaz ve rızasına erişilemez.

Kimi müfessirlerimiz ise âyetteki takva ve vesile arama eylemlerini aynı çizgi üzerinde mütâlaa ederek âyeti, “Ey iman edenler, Allah’tan sakının ve ona (ulaştıran) vesile arayın. Yani kendisiyle sevabına nâil olacağınız şeyleri ve sizi ona yaklaştıran itaatleri yerine getirip isyanlardan da kaçının.” şeklinde anlamışlardır.^[6]Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, I/321. Ayrıca bkz., Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl, I/281.

Bazıları ise vesile için “sevgi” anlamı vererek âyeti, ‘Allah sevgisine ulaşın, ya da kendinizi Allah’a sevdirin.’ tarzında izah etmişlerdir.^[7]Taberî, VI/227. Bu izah da mâkûldür; zira insanların gönlüne girebilmenin en iyi yolu ve yöntemi sevgidir. Sevginin açamayacağı kapı pek nâdirdir. Ancak bazıları bu yorumu daha da ileri götürerek âyetin anlamını farklı bir mecraya çekmişlerdir:

Kimi de, söz konusu âyeti, “İtaatte bulunarak ve hoşnud olduğu amellerde bulunarak Allah’a yaklaşınız.” şeklinde tefsir etmektedir.^[9]İbn Kesîr, II/53.

Daha farklı bir yorum ise Seâlibî tarafından yapılmıştır:

Seâlibî âyeti yorumlarken âyette geçen “إليه/ileyhi” ibaresindeki zamiri, Hz. Peygamber (s.a.s.) olarak takdir etmiş ve buna göre anlam vermiştir. Seâlibî’nin bu takdirine göre anlam, “Hz.Peygamber’e yakın olmaya bakın, bunun vesilelerinin peşine düşünüz.” şeklindedir.

Rûhu’l-Meânî tefsirinin müellifi Âlûsî, âyeti, ‘vesile‘ kelimesinin yaptığı çağrışımla, tasavvuf literatüründeki tevessüle dikkat çekerek izah eder ve bu anlayışın, İslâm’ın temel esaslarına uyup uymadığını ortaya koyar.

Vesîle kavramı, işârî tefsirlerin önde gelen kaynaklarından ‘Rûhu’l-beyân‘ adlı eserde ise şöyle izah edilmektedir:

Kur’ân’daki vesile ve tevessül kavramı, bir kısım tasavvufî anlayışlarda daha da genişletilerek “Allah’a yaklaşmak veya bir dileğin kabul edilmesini veya bir musibetin defedilmesini sağlamak için ermişlerin türbelerine gidip onların ruhlarından ve yatırlardan medet ummak“^[13]Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 568. mânâsında anlaşılmıştır ki, bu anlayışı İslâm dininin inanç esaslarıyla telif etmek çok zordur. Bursevî’nin vesile anlayışına gelince, dinin esaslarına aykırılığı söylenemez. Zira onun izahı, sahabe ile Hz. Peygamber’in (s.a.s.) konumuyla tamı tamına örtüşmektedir. Yani Rasulullah bir mürşid-i kâmil, ashabı ise onun tilmizleri veya tasavvufî deyişle mürîdleri idi.

Hülasa: Tevessül, Allah’a yakınlaşmak için bir vesileye tutunmak veya bir vesile ile O’na yaklaşmak demektir. Tasavvufî manada tevessül ise daha ziyade, başta peygamberler olmak üzere vefat etmiş olan sâlih zatlar /âlimler, velîler vesile kılınarak, onların adı teberrüken anılarak Allah’tan bir şey istemek, arzu edilen bir şeyin elde edilmesi veya istenmeyen bir şeyin defedilmesi için O’na dua ve iltica etmek demektir. Bu ise, ‘Allah’ım, falan sâlih zatın veya âlimin hürmetine duamı kabul eyle!’ tarzında ifade edilmektedir. Bilhassa ülkemizde yaygın olan “bihurmeti Seyyidi’l-Mürselîn” ya da “bi hurmeti’l-mürselîn” şeklinde söylenir ve bunlarla peygamberlerle tevessül kastedilir. Bazen de, “bihurmeti’l-Fâtiha” denilerek Kur’ân’ın bir sûresi olan Fâtiha hürmetine, Allah’tan, duaların kabulü istenir.

Bu konuda özetle söylenmesi gereken husus şudur: Oldukça hassas olan Tevhid akidesine bir halel getirmeksizin, usûl ve âdâba riâyet ederek “Allah’ım, falan zatın hürmetine…hakkı için… senin katındaki değer ve mertebesinden dolayı duâmı kabul buyur.” demek sûretiyle yapılan tevessülde bir mahzur yoktur.^[14]Zekeriya Güler, Vesîle ve Tevessül Hadislerinin Kaynak Değeri, Tasavvuf, Yıl:4, Sayı: 10, s. 90. Ne var ki İbn Teymiyye ve Elbânî çizgisindeki bir kısım zevat bu hususu gereğinden fazla abartarak, müminleri adeta şirk ile suçlamışlardır. Halbuki yukarıda zikredilen anlamdaki tevessülün pek çok örneği selef (Sahabe-Tâbiûn) döneminde yaşanmıştır, yani meşrûluğu sâbit bir husustur. Meselâ Hz. Ömer’in Hz, Rasûl-i Ekrem’in amcası olan Abbas ile yağmur duasına çıktığında tevessülde bulunması bilinen bir husustur. Burada dikkat edilmesi gereken ince nokta ise vesile kılınan zatın bizzat kendisi değil, o sâlih kişinin ameli veya Allah’a ve Rasûlüne olan muhabbetidir. Tevessülün ruhu ve esprisi burada yatmaktadır.^[15]Güler, a.g.e, s. 91.

---

Kaynak: Doç. Dr. Mesut Erdal, 40 Soruda Şefaat İnancı